Fantasy avant la lettre, met prequels en sequels. Een wereld als een computergame, met goden, reuzen en dwergen. Een epische strijd om een gouden ring. Wagners Der Ring des Nibelungen heeft allerlei interpretaties uitgelokt: politiek, sociaal, mythologisch, antikapitalistisch, anarchistisch, Jungiaans… Over die interpretaties gaat het hier niet. Hier gaat het vooral om de ontstaansgeschiedenis. En die geschiedenis laat ergens een weeffout zien.
- Een weeffout?
Wat nou weeffout? Eigenlijk geeft zo’n weeffout niet. Er zijn wel meer grote kunstwerken met een mankement. Vaak draagt zo’n tekort bij aan het mysterie. Denk aan Shakespeare's Hamlet: het toneelstuk over een gevoelige prins, wiens besluiteloosheid niet te rijmen is met een wrede feodale wereld. Maar juist die paradox maakte Hamlet tot een tijdloze figuur, die nog steeds tot de verbeelding spreekt. De brute held van Der Ring des Nibelungen is nu juist het tegenovergestelde van Hamlet.
- Siegfried
Die jonge, ongeremde held is Siegfried. Siegfried is zelfs zo ongeremd dat ook zijn maker (Wagner) geen greep op hem wist te houden. Voor ons is het nuttig om die weeffout in het achterhoofd te houden. Het helpt ons om bewust te blijven van wat Wagner eigenlijk bewoog. Het Siegfried-probleem is als het ware een kompas waarmee we onze weg kunnen vinden in een complexe wereld vol uitwijdingen en zijpaden.
Der Ring des Nibelungen is een tetralogie van vier aaneensluitende opera’s, verdeeld over drie avonden en een vooravond. De delen zijn:
1. Das Rheingold
2. Die Walküre
3. Siegfried
4. Götterdämmerung
Hier behandelen wij de ontstaansgeschiedenis. Elders op deze website vindt men een samenvatting van het gehele verhaal.
- Wagner als persoon
Over de figuur van Wagner is heel veel gezegd, en dan vooral in negatieve zin. We hoeven dat niet onder het tapijt te vegen. Hij was een narcistische figuur die alles en iedereen voor zijn karretje spande. Juist daarom is het zo verbazingwekkend dat hij tijdloze verhalen wist te vertellen die ver boven zijn egoïsme uitgingen. Velen zien hem als een soort proto-fascist, vanwege zijn antisemitisme en vanwege Hitler, die een van Wagners grootste fans was.
- Die Walküre, inleiding tweede akte Dat laatste kon Wagner niet helpen. In zijn jonge jaren was hij zelfs fanatiek links. Met de ideeën van de anarchist Proudhon was hij vertrouwd. Van Marx en Engels zal hij gehoord hebben via zijn vriend Bakoenin, de Russische anarchist. Wagner was in mei 1849 actief betrokken bij de revolutie in Dresden. De Pruisische troepen dwongen hem om naar Zwitserland te vluchten. Bij arrestatie had hij mogelijk de doodstraf kunnen krijgen. De linkse jeugdzonden verklaren waarom Wagner een groot theaterwerk ontwierp over corrumperende macht en revolutionaire idealen.
- Slot van de Ring, arrangement van Henk de Vlieger
- Superheld
Hij begon eraan in het revolutiejaar 1848, waarin ook het Communistische Manifest van Marx en Engels verscheen. Wagner droomde van een held die, maatschappelijk gezien, niet deugt. Een supermens die alle conventies doorbreekt, of het nu gaat over politiek, bezit, moraal, huwelijk, de liefde of wat dan ook. Zijn vertelstof vond hij in de Noorse en middeleeuwse mythen rond de figuur van Siegfried (o.a. de Edda's en het Nibelungenlied van circa 1200). Ook de Griekse tragedies van Aeschylus en Sophocles en zelfs Shakespeare waren van invloed.
- Walkürenritt, arrangement van het Uri Caine Ensemble
In oktober voltooide Wagner een aantal ontwerpen in proza: Der Nibelungen Mythos & Siegfrieds Tod (het latere Götterdämmerung). Siegfrieds Tod werd nog datzelfde jaar omgewerkt tot een libretto (operatekst). Het leverde een complexe vertelling op. Siegfrieds Tod bevatte zoveel terugblikken, dat Wagner een aantal 'prequels' ontwierp. Vanaf 1851 schreef hij meerdere prozaschetsen, met titels als Der junge Siegfried (het latere Siegfried), Die Walküre & Das Rheingold. In die tijd rees bij Wagner het idee van een festival, waar al die verhalen getoond konden worden op opeenvolgende avonden.
- Siegfried Idyll, Wagners muzikale groet voor zijn geliefde Cosima vanwege de geboorte van hun zoon Siegfried
De verhalen groeiden dus van achteren naar voren middels prequels. Dit geldt overigens niet voor de opera's zelf. Die ontstonden wel in de volgorde waarin wij ze beluisteren. In 1853 begon Wagner aan de muziek van Das Rheingold (deel 1 van de cyclus, voltooid op 26 september 1854). In de vroege zomer van dat jaar was hij tevens begonnen aan de muziek van Die Walküre (deel 2, voltooid op 23 maart 1856). Van september 1856 tot 5 februari 1871 werkte hij aan Siegfried (deel 3). Götterdämmerung (deel 4) werd overeenkomstig voltooid op 21 november 1874.
- De veranderende wereld
Deze wonderlijke ontstaansgeschiedenis laat dus een beweging van achteren naar voren zien (teksten) en van voren naar achteren (muziek). In die kleine dertig jaar (tot aan de integrale première in augustus 1876) waren Wagners muzikale en politieke opvattingen natuurlijk veranderd. We zien het aan Götterdämmerung, het sluitstuk van het epos. De muziek (als laatste ontstaan) is zeer modern, terwijl het libretto beantwoordt aan opera modes waarvan de oudere Wagner al lang afstand had genomen. Zo bevat Götterdämmerung een terzet (zangstuk voor drie stemmen) en een koor, met overigens geweldige muziek. In de overige delen van de Ring was Wagner terughoudend met zulke vormen van ensemblezang.
- Götterdämmerung, het complot tegen Siegfried
Maar er was meer. Ook Wagners Duitsland was veranderd. Onder Bismarck streefde Duitsland naar eenwording, een ontwikkeling waar de opportunistische Wagner graag bij aanhaakte. De ideologische veren van zijn linkse jeugd had hij al lang afgeschud.
- Vaderlandslievende rede van Hans Sachs aan het einde van Die Meistersinger von Nürnberg
Vanaf 1854 verdiepte hij zich in de filosofie van de pessimistische Schopenhauer. Vanuit die filosofie begon hij de verhalen van de Ring anders te interpreteren, alsof Schopenhauer verwoordde wat hij altijd al had bedoeld. Schopenhauer was de filosoof die vond dat je de blinde levensdrift moest ontkennen, een opvatting die amper te rijmen is met de daadkracht van Siegfried. De kunst, en vooral de muziek, was de beste manier om het levensinstinct te stuiten, aldus Schopenhauer.
- Bayreuth
Zoals eerder gezegd droomde Wagner van een festival, zoals de oude Grieken dat hadden gekend. Zijn jongere vriend (en latere vijand) Nietzsche leverde de filosofische onderbouwing. Op 22 mei 1872 werd in Bayreuth de eerste steen gelegd voor een theater. In 1874 moest koning Ludwig II financieel bijspringen om het project te redden.
- Gebet an das Leben van Nietzsche, tekst van Lou Salomé
In augustus 1876 werd de Ring voor het eerst integraal uitgevoerd in aanwezigheid van de keizer, vorsten, adel en allerlei hotemetoten. Kortom van het soort waarnaar de jonge Wagner het liefst een bom had gegooid. Hoe dan ook, het van oorsprong revolutionaire drama was omgeturnd tot een soort Duitse religie met een tempel in Bayreuth.
- De oude Wagner en de jonge Siegfried
De tweespalt tussen de jonge en de oude Wagner had consequenties voor het Nibelungen-epos. Eenvoudig gezegd: Wagner werd ouder, Siegfried bleef jong. Siegfried bleef hangen in de revolutionaire idealen zoals de jonge Wagner die eens had gekoesterd. Het is de oudere Wagner kennelijk niet gelukt om Siegfried met hem mee te laten groeien.
- Brünnhilde, slot van Götterdämmerung
Nog weer anders gezegd: Siegfried is de karikatuur van de Nietzscheaanse Übermensch, een 19e eeuwse anarchist à la Bakoenin. Hij is grof en zonder diepgang, zijn opponenten doodt hij alsof niets hem interesseert, met zijn ongecompliceerde karakter wordt hij moeiteloos de speelbal van vileine tegenstanders. Zelfs in de laatste akte van Götterdämmerung wil het maar niet tot de beste jongen doordringen dat de ring staat voor zowel onbeperkte macht als verderf. Veel boeiender, gelaagder zijn de personages van Wotan en Brünnhilde. Deze personages vertonen meer ontwikkeling en zelfreflectie. Vandaar dat de oude Wagner zich gaandeweg met Wotan identificeerde. Vandaar ook dat het laatste woord is aan Brünnhilde.
- Parsifal
Na de Ring ontstond Parsifal, Wagners laatste opera. Met deze titelheld creëerde Wagner andermaal een naïeve jongensachtige figuur, die echter (anders dan Siegfried) wel tot groei en medeleven in staat was. Wie de Ring heeft gezien, moet dus eigenlijk vervolgen met Parsifal. We betreden daarmee wel een heel andere wereld, namelijk die van de keltisch-christelijke graallegenden.
- Slot van Parsifal
(HJ)
