Ludwig van Beethoven stond erom bekend lang over zijn composities te doen, dit vaak tot wanhoop van zijn opdrachtgevers. Zo duurde de compositie van bijvoorbeeld de Missa Solemnis vijf jaar. De Negende Symfonie had zelfs een nog langere ontstaansgeschiedenis. Beethoven zou er twaalf jaar over doen om tot de eindversie van zijn laatst voltooide symfonie te komen.
In de lange aanlooptijd veranderde de componist regelmatig van richting. Op een gegeven moment plande hij zelfs twee symfonieën, een negende en een tiende symfonie. Het is nog altijd onduidelijk of wat we nu als de Negende Symfonie kennen, ‘slechts’ de eerste is van het niet gerealiseerde tweeluik, of dat de Negende een symbiose van die twee symfonieën is geworden. Uit de schetsen die Beethoven uiteindelijk links liet liggen, construeerde Beethoven-expert Barry Cooper een symfoniedeel, dat in sommige kringen als Beethovens Tiende Symfonie wordt gezien.
Ludwig van Beethoven - Symfonie nr. 10
Een symfonie zonder weerga
Wat maakt Beethovens Negende Symfonie zo bijzonder? Zoals in deel I al naar voren kwam, was dit de eerste keer dat de menselijke stem aan het symfonieorkest werd toegevoegd. Dit idee kwam niet zomaar uit de lucht vallen. Een soort voorstudie voor de koorfinale vormde de zogenoemde Chorfantasie van ruim zestien jaar eerder. Inhoudelijk sloot Beethoven aan bij zijn meer humanistisch georiënteerde stukken, waaronder de opera Fidelio. Daarnaast greep Beethoven op nóg een manier terug op eerder werk. Net zoals hij in de Vierde en de Vijfde Symfonie had gedaan, ligt aan de Negende Symfonie een uitgekiend bouwplan ten grondslag: de ontwikkeling van donker naar licht.
Van donker naar licht: ‘Blij als zonnen die bewegen’
Hoewel Beethoven zijn Vierde en Vijfde Symfonie niet als een tweeluik beschouwde, kun je ze wel op die manier beluisteren. Beide stukken maken ieder op hun eigen manier een beweging hoorbaar van donker naar licht. In muzikale termen is dat het verloop van mineur naar majeur. In de Vierde Symfonie komt dat sleutelmoment al vroeg in het stuk. Na een zoekende en aftastende langzame inleiding breekt de zon door wanneer in het eerste deel het Allegro vivace inzet.
Ludwig van Beethoven - Symfonie nr. 4 ; I. Adagio – Allegro vivace
In de Vijfde Symfonie komt het sleutelmoment pas veel later in het stuk, namelijk met de inzet van de Finale, die naadloos voortkomt uit het voorafgaande Scherzo. Beethoven bouwt vanuit een soort onderaardse kraamkamer een enorme climax op, die uitmondt in een uitbundige triomfmars.
Ludwig van Beethoven - Symfonie nr. 5 ; VI. Allegro – Presto
Door de twee slotdelen naadloos in elkaar te laten overgaan creëerde Beethoven een grotere mate van samenhang in zijn muziek. In de Negende Symfonie doet hij iets dergelijks, maar dan op veel grotere schaal. Ook deze symfonie begint in mineur. De openingsmaten roepen de sfeer op van een vale schemering. Het is dezelfde muziek die aan het begin van de Finale terugkeert, net zoals fragmenten uit het Scherzo (tweede deel) en het Adagio molto e cantabile (derde deel). Een novum in de wereld van de symfonie. Niemand voor Beethoven had dit ooit op deze manier gedaan. Maar het scharnierpunt van de symfonie is het nog niet. De werkelijke omslag van donker naar licht komt halverwege de Finale met een groots opgezette triomfmars, waarna de tenor inzet met de tekst: ‘Froh, wie seine Sonnen fliegen’ (Blij als zonnen die bewegen). Deze mars fungeert zogezegd als een soort triomfboog, waarmee de gang naar een uitzinnig slot wordt ingezet.
Waar moet je zoal op letten wanneer je Beethovens Negende Symfonie beluistert? Onderstaande luistergids biedt een aantal handvatten. De korte muziekfragmenten zul je ongetwijfeld herkennen wanneer je de symfonie in zijn geheel hoort.
Deel I. Allegro ma non troppo, un poco maestoso
Zoals gezegd begint Beethovens Negende Symfonie als een bleke ochtendschemering. Vanuit een soort mist, gespeeld door de hoorns, violen en cello’s, doemt de hoofdmelodie op. Hoewel melodie, eigenlijk is het niet meer dan een dalende lijn die uit een aantal elementaire sprongen (kwinten) bestaat. De muziek doet kaal en kleurloos aan. Vandaaruit bouwt Beethoven het stuk op tot een enorme climax halverwege. De mysterieuze muziek waarmee de symfonie begon heeft zich getransformeerd tot haast boosaardige proporties. Je kunt er een vooruitwijzing in horen naar het stormachtige begin van de Finale.
Ludwig van Beethoven - Symfonie nr. 9 ; Openingsmotief
Deel II. Scherzo. Molto vivace
Ook het Scherzo bevat veel stormachtige momenten. De muziek barst los met dezelfde elementaire bouwstenen als die van het eerste deel. Hier zijn de dalende sprongen, gespeeld door de strijkers, nog groter (octaven) en worden gevolgd door beukende pauken. De hoofdmelodie, een contrapuntische fuga, wisselt Beethoven af met een ingetogen passage voor de blazers.
Ludwig van Beethoven - Symfonie nr. 9 ; Openingsmotief
Deel III. Adagio molto e cantabile
Het derde deel is een van de zangerigste langzame delen die Beethoven heeft geschreven. Na al het tumult van de eerdere delen klinkt het als een oase van rust. Qua sfeer en expressie past het in de lijn van zijn late strijkkwartetten, zoals het Heiliger Dankgesang uit op. 132. Alsof je als luisteraar al bijna in het Elysium bent aangekomen. De hoornsignalen tegen het slot maken duidelijk dat het zover nog niet is.
Ludwig van Beethoven - Symfonie nr. 9 ; Adagio molto e cantabile
Deel IV. Finale. Presto
Nog altijd gaat er een schok door het publiek wanneer het dissonante openingsakkoord van de Finale door de concertzaal buldert. Richard Wagner noemde het een ‘Schreckensfanfare’, oftewel een ‘fanfare van de verschrikking’. Op cruciale momenten in de Finale keert deze fanfare terug.
Ludwig van Beethoven - Symfonie nr. 9 ; ‘Fanfare van de verschikking’
De fanfare omsluit een van de opmerkelijkste momenten in de symfonie, de citaten uit het eerste, tweede en derde deel. Deze worden voorafgegaan en voortgezet door een instrumentaal recitatief gespeeld door de cello’s en contrabassen. Alsof Beethoven zijn eerdere gedachten nog eens langsloopt, alvorens ze resoluut met norsig commentaar af te serveren.
Ludwig van Beethoven - Symfonie nr. 9 ; Citaat uit het eerste deel
Driemaal is scheepsrecht, maar niet voor Beethoven. Pas de vierde gedachte, het beroemde Ode-thema, kan de componist voldoende bekoren om er de Finale mee voort zetten. Het wordt aanvankelijk weifelend door de lage strijkers ingezet, maar gaandeweg voegen zich er steeds meer instrumenten bij totdat het een ware vreugdedans wordt.
Ludwig van Beethoven - Symfonie nr. 9 ; Ode-thema
Maar juist op het moment dat je een feestelijk slotakkoord verwacht, zet die verschrikkelijke fanfare weer in. Ook die fanfare wijst Beethoven af. In zijn eigen woorden (en dus niet van Schiller) laat de componist de bariton zingen: ‘O vrienden, niet deze tonen! Maar laten we aangenamere zingen, en vreugdevoller.’ Dit is het moment dat het koor inzet en naar een eerste grote climax toewerkt.
En dan heeft Beethoven nóg een verrassing in petto. De contrafagot, de piccolo en het Turks slagwerk van triangel, bekkens en grote trom die tot dan stil waren geweest, worden ingezet voor een vreugdevolle mars. Alsof Beethoven met deze voor zijn tijd exotische instrumenten zijn humanistische boodschap van een broederschap van álle mensen extra wilde onderstrepen.
Ludwig van Beethoven - Symfonie nr. 9 ; Turkse muziek
Vanuit deze mars werkt Beethoven onstuitbaar toe naar een van de opwindendste finales die hij ooit componeerde. Als luisteraar word je meegezogen in een wervelwind aan ideeën. De muzikale spanning neemt steeds verder toe, waarbij Beethoven haast het onmogelijke van zijn uitvoerenden vergt. In de slotmaten, gegoten in de vorm van een enorm slotkoraal, komt alles samen - het orkest, de zangers en de Turkse muziek - op Schillers tekst: ‘Vreugde, schone godenvonk’. Met een laatste krachtsinspanning van het orkest laat Beethoven zijn symfonie eindigen in een extatisch delirium van licht en vreugde.
Ludwig van Beethoven - Symfonie nr. 9 ; Finale met koor en Turkse muziek
JWvR
